Η γεωργία αποτελεί σημαντική χρήση γης στην Ευρώπη, καταλαμβάνοντας περισσότερα από 162 εκατομμύρια εκτάρια, ελαφρώς πάνω από το 38% της συνολικής χερσαίας έκτασης της ΕΕ. Η μη βιώσιμη γεωργία είναι η σημαντικότερη αιτία απώλειας βιοποικιλότητας και υπηρεσιών οικοσυστήματος παγκοσμίως. Η απώλεια βιοποικιλότητας μπορεί επίσης να μειώσει σημαντικά την απόδοση. Αυτό αναδεικνύει τη σημασία της προώθησης εναλλακτικών λύσεων διαχείρισης που έχουν συνεργιστικά οφέλη για τη γεωργική παραγωγή, τη βιοποικιλότητα και τις υπηρεσίες οικοσυστήματος στα γεωργικά τοπία.

Η στρατηγική της ΕΕ για τη βιοποικιλότητα με ορίζοντα το 2030 θέτει ως στόχο τουλάχιστον το 10% των γεωργικών εκτάσεων της ΕΕ να διαθέτει χαρακτηριστικά τοπίου υψηλής ποικιλομορφίας έως το 2030, στα οποία περιλαμβάνονται φυτοφράκτες και δέντρα. Υπάρχουν διαφορετικές προσεγγίσεις σχετικά με τον τρόπο ενσωμάτωσης της βιοποικιλότητας στη γεωργία.

Η από κοινού χρήση της γης, η οποία συχνά αποκαλείται «γεωργία φιλική προς την άγρια ζωή», τάσσεται υπέρ της διατήρησης και της βελτίωσης των επιπέδων βιοποικιλότητας και υπηρεσιών οικοσυστήματος της γεωργικής γης.

Στην ΕΕ, η γεωργοδασοκομία έχει έναν απλό και ευέλικτο ορισμό: «συστήματα χρήσης γης στα οποία φύονται δένδρα σε συνδυασμό με τη γεωργία στην ίδια έκταση». Η Ευρωπαϊκή Ομοσπονδία Γεωργοδασοκομίας (EURAF) ορίζει τη γεωργοδασοκομία ως εξής: «η ενσωμάτωση δασώδους βλάστησης, καλλιεργειών και/ή ζωικού κεφαλαίου στην ίδια έκταση γης».

Η γεωργοδασοκομία, σε σύγκριση με τις απλές καλλιέργειες, θεωρείται χρήσιμη στρατηγική για τους ακόλουθους στόχους που σχετίζονται με τις υπηρεσίες οικοσυστήματος και τη βιοποικιλότητα:

• Βελτίωση της συνολικής βιοποικιλότητας.
• Δημιουργία ζωνών προστασίας (π.χ. παρόχθιες ζώνες προστασίας).
• Δημιουργία βιολογικών διαδρόμων για την ενίσχυση της συνδεσιμότητας του τοπίου και της βιοποικιλότητας σε επίπεδο τοπίου. Η προώθηση της φυσικής αναγέννησης κατά μήκος παρόχθιων οικοσυστημάτων και δεντροστοιχιών μεταξύ γεωτεμαχίων είναι ιδιαίτερα σημαντική για τον στόχο αυτό.
• Μετατροπή από συμβατική σε βιολογική γεωργία, με αποτέλεσμα τη μείωση της ανάγκης για φυτοφάρμακα και λιπάσματα. Αυτό είναι ιδιαίτερα χρήσιμο εάν χρησιμοποιούνται δασικές εκτάσεις που ευνοούν την παρουσία επικονιαστών και περιλαμβάνουν πηγές φυσικών εχθρών των επιβλαβών οργανισμών.
• Ανάκτηση και αποκατάσταση υποβαθμισμένων ή εγκαταλελειμμένων γεωργικών εκτάσεων.
• Βελτίωση της στήριξης των υπηρεσιών οικοσυστήματος και ρύθμιση πτυχών όπως ο κύκλος των θρεπτικών ουσιών, ο σχηματισμός του εδάφους, η ρύθμιση των υδάτων, ο έλεγχος των πλημμυρών, ο έλεγχος της διάβρωσης κ.λπ., καθώς και η πρόληψη ζημιών από τη γεωργία σε παρακείμενα περιβάλλοντα.
• Μετριασμός της κλιματικής αλλαγής μέσω αυξημένης παγίδευσης του άνθρακα.
• Προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή, ιδίως με τη δημιουργία μικροκλιμάτων που ρυθμίζουν τις ακραίες θερμοκρασίες τόσο για τα ζώα όσο και για τις καλλιέργειες.
• Αύξηση της χρήσης βραχειών αλυσίδων εφοδιασμού από τη δασική γεωργία και τους οικιακούς κήπους.
• Βελτίωση της συνολικής απόδοσης.

Οφέλη και παραδείγματα γεωργοδασοκομίας

H ενσωμάτωση δέντρων στη γεωργική γη παρέχει τα συνεργιστικά οφέλη της αυξημένης αποδοτικότητας της χρήσης γης και της διαφοροποίησης του εισοδήματος. Διευκολύνει επίσης τη βελτίωση της καλής διαβίωσης των ζώων, την ενίσχυση της βιοποικιλότητας, τη διατήρηση του εδάφους και την παγίδευση του άνθρακα.

Ορισμένα παραδείγματα:

• Τροφή και υγεία των ζώων: Δεδομένων των βαθιών ριζών τους και της ανακύκλωσης των ανόργανων στοιχείων από το έδαφος, τα δέντρα προσφέρουν πολύ περισσότερο άζωτο και θρεπτικές ουσίες (π.χ. ασβέστιο και μαγνήσιο) απ’ ό,τι οι λειμώνες. Λόγω της υψηλής περιεκτικότητάς της σε λιγνίνη και της στυφότητάς της, αυτή η χορτονομή είναι συχνά λιγότερο εύπεπτη απ’ ό,τι το χόρτο. Ωστόσο, αποτελεί καλό συμπλήρωμα για το ζωικό κεφάλαιο, ιδίως σε περιόδους έλλειψης  χορτονομής.

• Δέντρα και πουλερικά: Η παρουσία δέντρων σε πτηνοτροφικές εκμεταλλεύσεις βελτιώνει την άνεση και μειώνει το άγχος για τα ζώα, με αποτέλεσμα την αύξηση του μέσου βάρους των κοτόπουλων για την ίδια πρόσληψη ζωοτροφών και τον ίδιο χρόνο ανάπτυξης. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την παραγωγή πιο υγιεινών, υψηλότερης ποιότητας και ομοιογενών πουλερικών καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους.

• Καλλιέργειες: όταν φυτεύονται στο κέντρο καλλιεργούμενων αγροτεμαχίων, τα δέντρα αναπτύσσονται ταχύτερα απ’ ό, τι στα δάση και είναι πιο ανθεκτικά στον άνεμο. Με τακτικό κλάδεμα των χαμηλότερων κλαδιών μπορούν να παράγουν ξύλο χωρίς ρόζους που μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την παραγωγή ξυλείας. Τα δημητριακά γεωργοδασοκομίας μπορεί να έχουν υψηλότερη περιεκτικότητα σε πρωτεΐνες από τα δημητριακά μονοκαλλιέργειας. Προστατεύονται περισσότερο από τους κλιματικούς κινδύνους και επωφελούνται από εδάφη με αυξημένη γονιμότητα.

• Έδαφος: λόγω της πτώσης των φύλλων και της συνεχούς ανανέωσης των λεπτών ριζών, τα δέντρα διοχετεύουν οργανική ύλη στο έδαφος, τρέφοντας την εκεί χλωρίδα και πανίδα και αυξάνοντας τη βιολογική δραστηριότητα για να καταστεί το έδαφος ζωντανό και γόνιμο. Επιπλέον, το ριζικό τους σύστημα βελτιώνει τη δομή του εδάφους. Το πορώδες αυξάνεται, επιτρέποντας την καλύτερη διείσδυση, την αποθήκευση νερού και την περαιτέρω προώθηση της βιολογικής δραστηριότητας. Τέλος, τα δέντρα δημιουργούν εύκρατο μικροκλίμα που ευνοεί την ανάπτυξη μικροβιακών πληθυσμών, μικρομυκήτων και μικροπανίδας (π.χ. γαιοσκώληκες κ.λπ.). Επιπλέον, η βόσκηση σε οπωρώνες σε σύγκριση με τους οπωρώνες/οπωροφόρα δέντρα εντατικής καλλιέργειας είναι επωφελής, δεδομένου ότι το ζωικό κεφάλαιο μπορεί να μειώσει ή ακόμη και να εξαλείψει την ανάγκη χρήσης
φυτοφαρμάκων.

• Άνθρακας: Μελέτες έχουν δείξει ότι η γεωργοδασοκομία στο 10 % των εκτάσεων της ΕΕ υπό «υψηλή περιβαλλοντική πίεση» θα μπορούσε να απορροφήσει έως και 235 εκατομμύρια τόνους ισοδυνάμου CO2 ετησίως.

• Πανίδα: Οι φυτοφράκτες και οι δασώδεις λωρίδες, που αποτελούνται από δέντρα, θάμνους και αγρωστώδη, αποτελούν απαραίτητα στοιχεία του περιβάλλοντος για την παρουσία, την ανάπτυξη και την ανανέωση της άγριας πανίδας και των θηραμάτων. Πρόκειται για ιδιαίτερα πλούσια περιβάλλοντα που μπορούν να δημιουργήσουν πλήρεις αλυσίδες τροφίμων. Η φυσική πίεση που ασκείται στους επιβλαβείς οργανισμούς των καλλιεργειών έχει συχνά ως αποτέλεσμα τη μείωση της χρήσης φυτοφαρμάκων.

• Απόδοση: Σε σύγκριση με τη μονοκαλλιέργεια, η γεωργοδασοκομία επιτρέπει τη συνολική αύξηση της απόδοσης ενός αγροτεμαχίου. Με 50 δέντρα ανά εκτάριο, οι γεωπόνοι έχουν μετρήσει ότι η παραγωγικότητα ενός εκταρίου υπό καθεστώς γεωργοδασοκομίας μπορεί να ισοδυναμεί με παραγωγικότητα ενός και ημίσεος εκταρίου σιτηρών και ξυλείας σε χωριστά αγροτεμάχια. Οι υπολογισμοί αυτοί δεν λαμβάνουν υπόψη τη συμβολή των δέντρων στη γεωργική παραγωγή (μείωση των εισροών και προστασία των καλλιεργειών από κλιματικούς κινδύνους). Ούτε περιλαμβάνουν την ανάκτηση ξύλου από τη συντήρηση των δέντρων.

Βασικά στοιχεία της γεωργοδασοκομίας

Δημιουργία ετερογενών γεωργικών τοπίων

Η εντατικοποίηση της γεωργίας έχει οδηγήσει σε απλά γεωργικά τοπία που χαρακτηρίζονται από μονοκαλλιέργειες, μεγάλες εκτάσεις γεωργικής γης, μεγάλο μέγεθος αγρών και απουσία οικοτόπων χωρίς καλλιέργειες. Αυτό οδηγεί σε απώλεια βιοποικιλότητας. Μια στρατηγική για τη βελτίωση της βιοποικιλότητας και των υπηρεσιών οικοσυστήματος, και ιδίως για την καταπολέμηση των επιβλαβών οργανισμών, συνίσταται στη μετατροπή των απλουστευμένων γεωργικών τοπίων σε πιο διαφοροποιημένα τοπία. Τα μωσαϊκά καλά συνδεδεμένων και διαφοροποιημένων οικοτόπων υπό διαφορετικές οικολογικές συνθήκες (καλλιέργειες, ποώδη, δάση, θαμνώδη τμήματα κ.λπ.) διατηρούν τη βιοποικιλότητα. Συμβάλλουν επίσης μέσω της παροχής υπηρεσιών οικοσυστήματος που είναι ζωτικής σημασίας για τη γεωργία. Η δεντροφύτευση και η δάσωση μπορούν, μέσω της φυσικής και τεχνητής αναγέννησης δέντρων και δασώδους βλάστησης, να είναι χρήσιμες για την εφαρμογή αυτών των στρατηγικών.

Η δημιουργία ετερογενών τοπίων μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως εργαλείο για τη δημιουργία ενός συνεκτικού δικτύου πράσινων υποδομών. Πριν από τη δεντροφύτευση ή τη δάσωση δέντρων, είναι αναγκαίο να εξετάζεται το περιβάλλον τοπίο με σκοπό τον σχεδιασμό διαδρόμων που επιτρέπουν τη μετακίνηση της άγριας ζωής (π.χ. βασικών ειδών) κατά μήκος διαφορετικών οικοτόπων. Με τον τρόπο αυτό θα ενισχυθεί η παροχή υπηρεσιών οικοσυστήματος (π.χ. αποκατάσταση πλημμυρικών αλλουβιακών δασών κατά μήκος παρόχθιων συστημάτων).

Γεωργοδασοκομικά συστήματα και πρακτικές

Υπάρχουν διάφορα γεωργοδασοκομικά συστήματα και πρακτικές:

Η γεωργοδασοκομία πρέπει να εφαρμόζεται κατά τρόπο που να μην οδηγεί σε οικολογική υποβάθμιση, αλλά σε οικολογική αποκατάσταση. Αυτό ισχύει τόσο για τη βιοποικιλότητα όσο και για τις υπηρεσίες οικοσυστήματος. Υπάρχουν πολλές πηγές πληροφοριών και συμβουλών που βοηθούν τους γεωργούς στον σχεδιασμό και την ανάπτυξη της γεωργοδασοκομίας. Ειδικότερα:

Δέντρα εντός αγροτεμαχίων

Θα πρέπει να φυτεύονται δέντρα και ξυλώδης βλάστηση εντός αγροτεμαχίων για την προώθηση κοινοτικών συναθροίσεων που επηρεάζουν τα συνεργιστικά οφέλη και ενισχύουν τις υπηρεσίες οικοσυστήματος. Μεταξύ αυτών περιλαμβάνονται τα εξής:

• καταπολέμηση των επιβλαβών οργανισμών·
• αύξηση της απόδοσης·
• ανακύκλωση και κατακράτηση θρεπτικών στοιχείων·
• παγίδευση του άνθρακα·
• καλή μεταχείριση των ζώων.

Είναι σημαντικό η δενδροφύτευση εντός αγροτεμαχίων να αποσκοπεί στην αποκατάσταση της οικολογίας των περιοχών όπου εγκαθίστανται τα δέντρα. Για παράδειγμα, οι αναδασωμένες εκτάσεις μπορούν να μετατραπούν σε πολυστρωματικούς κήπους δέντρων και οι απλές καλλιέργειες σε απλουστευμένες εκτάσεις μπορούν να μετατραπούν σε συστήματα συγκαλλιέργειας με σειρές δέντρων.

Δέντρα μεταξύ αγροτεμαχίων

Δέντρα σε γραμμές και διάσπαρτα δένδρα μαζί με χαρακτηριστικά δασώδους βλάστησης εντοπίζονται κυρίως μεταξύ αγρών ή στα όρια υδατορευμάτων και ποταμών. Για την ανάπτυξη νέων χαρακτηριστικών τοπίου, θα πρέπει να εξεταστεί το ενδεχόμενο παρόμοιας προσέγγισης με εκείνη για τα δέντρα εντός αγροτεμαχίων.

Για την προώθηση της βιοποικιλότητας, ιδιαίτερη προσοχή θα πρέπει να δοθεί στα διάσπαρτα δέντρα. Θεωρούνται βασικές δομές, διότι η επίδρασή τους στη λειτουργία του οικοσυστήματος είναι σχετικά δυσανάλογη για τη μικρή έκταση την οποία καταλαμβάνει κάθε μεμονωμένο δέντρο. Η εισαγωγή μόλις 3-5 δέντρων ανά εκτάριο σε τόπους χωρίς δέντρα μπορεί να διπλασιάσει τον πλούτο των ειδών, να τριπλασιάσει τον πλούτο των ειδών νυχτερίδων και να εκατονταπλασιάσει τη δραστηριότητα των νυχτερίδων.

Επίσης σημαντική είναι η διατήρηση και επαρκής προώθηση της παρουσίας και της ανάπτυξης αιωνόβιων δέντρων.

Οι θαμνοστοιχίες μπορεί να είναι πολυστρωματικές και να περιλαμβάνουν ποώδη, ξυλώδη βλάστηση και δέντρα. Δημιουργούν επίσης ευκαιρία για την παροχή υπηρεσιών οικοσυστήματος. Σε σύγκριση με τις αρόσιμες εκτάσεις χωρίς θαμνοστοιχίες, αυτά τα γραμμικά χαρακτηριστικά του τοπίου συμβάλλουν στο εδαφικό απόθεμα άνθρακα (τόσο στη θαμνοστοιχία όσο και στον παρακείμενο αγρό), ανακόπτουν το άζωτο και τον φώσφορο από την επιφανειακή και την υπόγεια ροή, και λειτουργούν ως παγίδες ιζημάτων του εδάφους. Έχει επίσης αποδειχθεί ότι, με συνετό σχεδιασμό και διαχείριση, η παροχή υπηρεσιών οικοσυστήματος, όπως η επικονίαση, μπορεί να οδηγήσει σε αύξηση της συνολικής φυτικής παραγωγής. Επιπλέον, οι θαμνοστοιχίες μπορούν να παράγουν σημαντικές ποσότητες ξυλείας εάν τελούν υπό ορθή διαχείριση.

Ένας συγκεκριμένος τύπος γραμμικού χαρακτηριστικού του τοπίου είναι η παρόχθια βλάστηση. Αυτή θα πρέπει να αποκαθίσταται ώστε να αποφεύγεται η ρύπανση των επιφανειακών υδάτων και, ως εκ τούτου, να υποστηρίζεται η συμμόρφωση με την οδηγία-πλαίσιο της ΕΕ για τα ύδατα. Η παρόχθια βλάστηση αναφέρεται στη βλάστηση που γειτνιάζει άμεσα με ποταμούς και ρεύματα. Το παρόχθιο δάσος εκτείνεται πλευρικά από το ενεργό κανάλι έως τις ορεινές περιοχές, συμπεριλαμβανομένων των ενεργών πλημμυρικών πεδιάδων και των αμέσως παρακείμενων αναβαθμίδων. Αυτά συμβάλλουν στον έλεγχο των ιζημάτων, στη μείωση των επιβλαβών επιπτώσεων των πλημμυρών και στη σταθεροποίηση των όχθων των ρευμάτων.

Τα παρόχθια δάση μπορούν να αποφέρουν διάφορα οφέλη, μεταξύ των οποίων:

• ικανότητα φιλτραρίσματος·
• παροχή σκίασης, στέγης και τροφής για ψάρια και άλλους υδρόβιους οργανισμούς·
• παροχή ενδιαιτημάτων για την άγρια ζωή και διαδρόμων για χερσαίους οργανισμούς·
• προστασία των καλλιεργήσιμων εκτάσεων και των κατάντη κοινοτήτων από ζημιές από πλημμύρες.

Παρόλο που δεν αποτελεί ευρέως χρησιμοποιούμενο ή δημοφιλές εργαλείο διαχείρισης, θα πρέπει να αποφεύγεται η περιοδική απομάκρυνση της παρόχθιας βλάστησης —η οποία παραδοσιακά ονομάζεται «καθαρισμός». Δεν επιτελεί καμία λειτουργία στον μετριασμό των πλημμυρών και μπορεί να έχει αρνητικές οικολογικές, υδρολογικές και υδρογεωλογικές επιπτώσεις στον ποταμό ή το ρεύμα.

——–

Πηγή: Έκδοση της Ευρωπαϊκή Ένωση, 2023. «Κατευθυντήριες γραμμές σχετικά με τη φιλική προς τη βιοποικιλότητα δάσωση, αναδάσωση και δενδροφύτευση». 

Πηγή