«Ητον γενικόν το να γράφουν ψεύματα πολλά …, δηλαδή ότι επήραμεν την Ανδριανούπολιν , εκάψαμεν τον στόλον του σουλτάνου, έγινεν επανάστασις εις την Κωνσταντινούπολιν και αλλαχού ότι η Τουρκία εχάθη…»
(ΦΩΤΑΚΟΣ, Απομνημονεύματα …)
Συνήθως κάθε επανάσταση στην έκρηξη και την εξέλιξή της τροφοδοτείται όχι μόνο από την πραγματικότητα. Οι διαδόσεις, οι φήμες, ακόμη και τα face news, όπως θα τ΄ αποκαλούσαμε σήμερα συχνά έχουν κάποιες επιδράσεις. Δεν αποτελεί εξαίρεση το 1821 πριν, στη διάρκεια και μετά το ξέσπασμα του Αγώνα της Ανεξαρτησίας.
Απίθανα και απίστευτα μεταδίδονται τότε από στόμα σε στόμα, γράφονται σε επιστολές, ημερολόγια και έγγραφα, πυροδοτώντας επαναστατικές διαθέσεις και προκαλώντας ενθουσιασμό. «Ύποπτος» τουρκοφιλίας όποιος αμφισβητούσε μυθεύματα και δεν συμμεριζόταν υπερβολές.
Ιδού επιγραμματικά μια πρώτη μικρή επιλογή:
-Αρχές Μαρτίου όσοι έφθαναν στην Κυπαρισσία διέδιδαν ότι άρχισε η Επανάσταση…
– Πριν από το ξέσπασμα των επαναστατικών γεγονότων όλοι σχεδόν ήταν… ενήμεροι ότι ο Κολοκοτρώνης «έφερεν εις την Μάνην 10.000 στρατεύματα» (μόνος πήγε).
– Στο Τρίκερι κυκλοφορεί ότι έπεσε η Κωνσταντινούπολη. Το… γεγονός, σύμφωνα με τον Αλ. Κριεζή, πανηγυρίζεται με πυροβολισμούς.
-Πριν από την πτώση της διαδιδόταν ότι «ο Υψηλάντης πολιορκεί την Πόλη με στράτευμα 200.000 ανδρών»!
– Ο Κολοκοτρώνης γνωστοποιεί σε όσους βρίσκονταν στο προσωρινό στρατόπεδο στην Αλωνίσταινα (τέλη Μαρτίου) ότι «οι Ρούσοι θα επήρανε τώρα την Πόλιν και μας στέλνουν αρχηγόν εδώ με χρήματα, με μπαγιονέτα (ξιφολόγχες) δέκα χιλιάδων και με πολεμοφόδια και όπλα…».
– Οι επικεφαλής στο στρατόπεδο των Βερβαίνων κάθε νύχτα έγραφαν γράμματα με «καλές ειδήσεις». Την άλλη μέρα τα διάβαζαν στους επαναστατημένους, ως δήθεν σταλμένα από άλλα στρατόπεδα. Σε συνέχεια τα έστελναν με «πεζοδρόμους» αλλού και… δημιουργούσαν γεγονότα.
-«Κατά την 21η Μαρτίου, σύμφωνα με τον Αμ. Φραντζή , έφθασαν τρομεραί φήμαι ότι και εις την Μάνην και εις την Σπάρτην (Μυστράν) ελλιμενίσθησαν πολλά πλοία (ευρωπαϊκά) πολεμικά και ότι έγινεν απόβασις από στρατεύματα… με απόφασιν να κατασφάξωσι τους Οθωμανούς…»
«Να μου λέγης ό,τι αγαπώ …»
Το «ξανθό γένος» κυριαρχεί στις πρώτες φήμες . Υποτίθεται ότι τα ρωσικά στρατεύματα θα σπεύσουν, έσπευσαν ή και μάχονται ήδη εναντίον των Οθωμανών . Φουντώνουν όταν και ο ίδιος ο Υψηλάντης διακηρύσσει από το Ιάσιο τον Φεβρουάριο ότι μια κραταιά δύναμη βρίσκεται στο πλευρό των επαναστατών. Ακόμη κι όταν η Ρωσία γνωστοποιεί παντού ότι είναι παντελώς αμέτοχη, οι διαδόσεις κάθε άλλο παρά υποχωρούν. «Η επαγγελία της ρωσικής επικουρίας», κατά τον Παπαρρηγόπουλο, «υπήρξεν εν των κυριωτέρων του κινήματος ελατηρίων…».
«Ο,τι άκουαν οι Έλληνες περί της ελευθερίας των το επίστευον και εφαρμόσθη η κοινή παροιμία να μου λέγης ό,τι αγαπώ και το πιστεύω…» γράφει ο Φωτάκος στα για την ατμόσφαιρα από τις αρχές του 1821.
Παρόμοια αναφέρουν κι άλλοι ιστορικοί της Επανάστασης. «Το πράγμα», επισημαίνει ο Περραιβός δίνοντας το μέτρο όσων ακούγονταν, «κατήντησεν εις τόσον βαθμόν ενθουσιασμού και συγχύσεων, ώστε και μυρίας γλώσσας δημοσθενικάς αν είχε τις να τας μεταχειρισθή, δια να καθησυχάση την ορμήν των Ελλήνων, ου μόνον εκοπίαζε ματαίως, αλλά εκινδύνευεν ακόμη και η ζωή του. Επειδή τον ενόμιζαν ως τουρκολάτρην, και μάλιστα πολύ περισσότερον υπέκειτο εις τον κίνδυνον οι αρχιερείς και δημογέροντες ως συνεχή σχέσιν έχοντες μετά των Τούρκων, αντιπρόσωποι όντες των επαρχιών…».
Στο ίδιο πνεύμα ο Φιλήμων υπογραμμίζει πως αν κάποιος αμφισβητούσε τα όσα λέγονταν για τη θριαμβευτική πορεία του Αλ. Υψηλάντη προς την Ελλάδα «ο τοιούτος κατεμέμφετο ως τουρκολάτρης και καθ’ εαυτού (εναντίον του) διήγειρεν ου μόνον την αποστροφήν, αλλά και τας μάλλον ενόχους υπονοίας. Επί της εποχής η ύβρις τουρκολάτρης ήτο η βαρυτέρα πασών, και ευτυχής ο ούτως υβριζόμενος, ει μη διεκινδύνευε τον έσχατον κίνδυνον».
«Κολοσιαία συμβολή…»
Τα «πλάσματα» πλανώνται πάνω από τον ελλαδικό χώρο. Αλλά και παντού, όπου υπάρχουν Έλληνες. Εμφανίζονται ως επαναστατικά γεγονότα, φήμες και διαδόσεις. Απίστευτα και απίθανα μεταδίδονται από στόμα σε στόμα ως γενόμενα. Κάνουν τον γύρο σε σπίτια, καφενεία, αυλές των εκκλησιών, στους πιο διαφορετικούς χώρους συγκεντρώσεων των ραγιάδων. Η πλάνη, κατά την έκφραση του Παπαρρηγόπουλου «υπήρξεν ενδημική».
Αναγράφονται ακόμη σε ημερολόγια ναυτικών, επιστολές κι άλλα γραπτά. Όχι σπάνια προέρχονται από πρόσωπα αδιαμφισβήτητου κύρους και πρωταγωνιστές της Επανάστασης. Προ πάντων ο Παπαφλέσσας, ως απεσταλμένος της Ανωτάτης Αρχής , με τις εθνεγερτικές υπερβολές του. Αλλά και οι Κολοκοτρώνης, Νικηταράς, Αναγνωσταράς κ.ά. Συνολικά οι απόστολοι της Φιλικής Εταιρείας «επίστευαν», όπως βεβαιώνει ο Φωτάκος, «την αόρατον αρχήν και τους λόγους των αποστόλων της νόμιζαν λόγους θεού…»
Θέση επαναστατικών οχημάτων ή και όπλων του Αγώνα έχουν οι εθνοφήμες. «Τα διάφορα σπερμολογήματα», προσθέτει ο Φωτάκος «τα οποία κατά πρώτον ελέγοντο από άνθρωπον εις άνθρωπον και από συναθροίσεως εις συνάθροισιν, διεδίδοντο έπειτα εις όλην την ελληνικήν φυλήν και εγίνοντο πιστευτά όχι μόνον εις όλους τους άλλους, αλλά και εις εκείνους ακόμη, οι οποίοι τα επρωτοέλεγον, διότι επεθύμουν την επανάστασιν, και ούτω εκυκλοφόρουν διάφορα ενθουσιαστικά και ηρωϊκά σχέδια, τα οποία εγαργάλιζαν την εθνικήν φιλοτιμίαν, έως ότου είδαν την ιδέα να περπατή και ούτως επίστευσαν ως άφευκτον την επιτυχίαν της ελευθερίας των».
Για φαινόμενο «αυθυποβολής» κάνει λόγο ο ιστορικός Απ. Βακαλόπουλος, που έχει ασχοληθεί με το θέμα των φημών «ως συμβολή στην ψυχολογία» των επαναστατημένων, σχολιάζοντας: «Αν και είναι δύσκολο -αν μη αδύνατο- να εκτιμηθή επακριβώς ο βαθμός του ερεθισμού της κοινής γνώμης και η κολοσσιαία σ΄ αυτό συμβολή των φημών και διαδόσεων, βέβαιο είναι ότι οι θερμές συζητήσεις, που προκλήθηκαν απ’ αυτές, έφεραν ορμητικά τον ελληνικό λαό στη μεταβολή, στην επανάσταση.»
«Σχεδόν όλα τα μέρη εις διοίκησιν των Γραικών »
Αλλά ας σημειώσουμε κάπως πιο αναλυτικά τις φήμες μέσα από τρία ντοκουμέντα :
1. «…Την ημέραν του Αγίου Γεωργίου έμελλεν ο ρωσικός στόλος να διέλθη τον Βόσπορον ή με την θέλησιν των Τούρκων ή με πόλεμον. Ο καπετάν Πρατελίκ είδεν εις την Σεβαστούπολιν δύο ρωσικά καράβια έτοιμα… Ετοιμάζοντο κι άλλα. Το στράτευμα του Υψηλάντου …εμβήκεν εις την Ανδριανούπολιν, φωνάζοντας ζήτω η ελευθερία…» (απάνθισμα από το ημερολόγιο Τσαμαδού, όταν πια είχε επέλθει η καταστροφή στο Δραγατσάνι και ο Υψηλάντης ήταν αιχμάλωτος στην Αυστρία).
2. «Ολον το γένος των Χριστιανών και εις τον Μορέα, Ρούμελη, Σερβία, Βουλγαρία, Καραταγλίδες (Μαυροβούνιοι), Βλαχομπογδανία (Μολδοβλαχία)εσηκώθη εις τα άρματα, ομοίως και όλα τα νησιά της Ασπρης Θάλασσας (Μεσόγειος)… Η Κωνσταντινούπολη είναι μουχασερέ (πολιορκείται) από τον Πρίγκηπά μας Αλέξανδρο Υψηλάντη με 200 χιλιάδας στράτευμα. Ο Ελτζής (πρεσβευτής) της μεγάλης Ρωσίας έφυγε… 10 καράβια όπου έμειναν ακόμη στο σουλτάνο τα έχει δεμένα ωσάν γαϊδούρια εις την πόλιν… Ο γενναίος Αλή Πασάς, αποφασίσας να ζήση ειρηνικώς με ημάς κατέσφαξε αγρίως πολλούς…Δεν έμεινε κανένα άλλο μέρος
παρά η Εγριπος (Εύβοια) και άλλα ολίγα μέρη, τα οποία είναι μουχασερέ (πολιορκούνται ) δυνατά και από ξηράς και θαλάσσης…» (έγγραφο του Κολο-
κοτρώνη προς τον αρχηγό των τουρκικών στρατευμάτων της Τριπολιτσάς στι 18 Μαΐου 1821 με «ειδήσεις» για την εξέλιξη της Επανάστασης).
3. «Σχεδόν όλα τα μέρη ευρίσκονται εις διοίκησιν Γραικών… 270 καράβια Υδροψαριανά εκτύπησαν την φλότα (στόλο) οθωμανικήν εις τα Δαρδανέλια, και την εκαταχάλασαν. Ο καπετάν Οδυσσέας ευρίσκεται με 8 χιλιάδες εις την Κρύαν Βρύση και το Πάσχα έπρεπε να κατέβουν εις τον κάμπον Ιωαννίνων, να κτυπήσουν το εκεί στράτευμα και να ενωθούν με τον Αλή πασά… Ολη η Ηπειρος επρόσμενε την διωρισμένην ημέραν διά να αποτινάξη τον ζυγόν… Οι Σουλιώται κάμνουν θαύματα …Εις το Σαλονίκι λέγουν έγινε μεγάλη αιματοχυσία. Όλη η Τουρκιά είναι κατατρομαγμένη και ελπίζομεν ογλίγωρα να παραδώσουν τα άρματα… να ησυχάσωμεν…» (φήμες που διαδίδονται από την Κέρκυρα με ημερομηνία 18 Απριλίου 1821. Ο Φιλήμων παραθέτει το σχετικό έγγραφο ως «κάτοπτρον των γραφομένων τερατολογιών ή εκ προθέσεως ή εξ σφαλερών ακουσμάτων»).
«Πανταχόθεν ανέφλεγον και ενεθάρρυναν…»
Ιδιαίτερα από τον Ιανουάριο του 1821, κατά την Επανάσταση στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες, αλλά κι αργότερα, μέχρι να γίνει γνωστή η αποτυχία του Υψηλάντη, στο επίκεντρο των διαδόσεων είναι η παντοδυναμία της «Αοράτου Αρχής» και το «ξανθό γένος». Η στάση της Ρωσίας σε περασμένες εποχές έχει λησμονηθεί και τα βλέμματα είναι πάλι στραμμένα στους «ομόδοξους».
Η «Αρχή», όπως παρατηρούν αρκετοί, περιβεβλημένη με μυστήριο και γοητεύοντας «ηλέκτριζε». Η φαντασία για τις δυνατότητές της κάλπαζε. Γινόταν λόγος για μεγαλεπήβολα σχέδια με επίκεντρο την Κωνσταντινούπολη. Οι επαναστάτες θα πυρπολούσαν τον οθωμανικό στόλο, θα σκότωναν τον σουλτάνο, θα κυρίευαν την
Πόλη κ.λπ. Η συγκεκριμένη φήμη, με τις διάφορες παραλλαγές της, είχε κάποια βάση. Πράγματι υπήρχαν δυο σχέδια των Φιλικών (ένα «Γενικόν» και ένα Μερικόν» μ΄ επίκεντρο την Κωνσταντινούπολη) των Φιλικών, όπως ξέρουμε από τον Υψηλάντη και άλλες πηγές.
Πρόβλεπαν και σχεδίαζαν γενική επανάσταση σχεδόν σε όλο τον βαλκανικό χώρο , «κάψιμο» των τουρκιών πλοίων και άλλα πολλά. Επί χάρτου όλα και απολύτως ανεδαφικό.
Ο Φραντζής στην ιστορία του περιγράφει πως οι απεσταλμένοι της Εταιρείας απαντούσαν στην εύλογη ερώτηση αν είναι δυνατόν να αφανιστούν οι πανίσχυροι Οθωμανοί: «…Είναι μια χειρ δυνατή και κραταιά… εις την στιγμήν εκείνην θέλει τους φέρει εις μίαν ανέλπιστον απελπισίαν, ώστε ο Σουλτάνος χάνεται, ο πολυάριθμος στόλος του θέλει εξαφανισθή δια του μηχανικού πυρός (άγνωστο «μυστικό», υποτίθεται όπλο, που παραπέμπει στο βυζαντικό υγρό πυρ!) και του σιδήρου και εις μίαν και μόνην ημέραν και ώραν όπου κι αν υπάρχουν Ελληνες θέλουν είναι με τα όπλα εις χείρας…». Την ίδια ώρα θα γεμίσει «η μεν στερεά από στρατεύματα των Βασιλέων της Ευρώπης, η δε θάλασσα από πολεμικά πλοία αυτών…».
Τα ξένα πλοία έρχονται, φθάνουν . έφτασαν μέχρι και μετά την εξάπλωση της Επανάστασης στην Πελοπόννησο. Στον απόηχο αυτό κι όταν ο Πανουριάς προσπαθούσε να πείσει τους προεστούς της Άμφισσας να κηρύξουν την επανάσταση «εφρόντισε να παρασκευάση άνθρωπον, όστις ελθών δρομαίως εκ Γαλαξειδίου ανήγγειλε ότι έφθασαν αυτόθι (εκεί) ρωσικά πλοία. Και όταν …ο Δημήτριος Υψηλάντης απέβη εις Άστρος (19 Ιουνίου 1821) εξήχθη εκ του πλοίου κιβώτιον βαρύν, αμέσως διεδόθη η φήμη ότι είναι πλήρες ρωσικών χρημάτων…».
Δεν πρόκειται για μεμονωμένα ή περιθωριακά περιστατικά. Παντού σημειώνονται. Λίγο πριν και κατά την έκρηξη της Επανάστασης. Θα συνεχιστούν με άλλες μορφές αργότερα μετά τη διάψευση των αρχικών προσδοκιών.
«Αι αστραπηδόν πανταχόθεν», γράφει ο Μ. Οικονόμου, γραμματέας του Κολοκοτρώνη, «πανταχού της Ελλάδος αληθείς και εύφημοι, αλλά και ψευδείς ή εξωγκωμέναι ειδήσεις από 25 Μαρτίου έως 25 Μαΐου… ανέφλεγον βαθμηδόν και ενεθάρρυναν…».
Όταν οι φήμες άγγιζαν τα όριά τους και με το πέρασμα του χρόνου έχαναν τη δυναμική τους διαψευσμένες από την πραγματικότητα, ερχόταν η ώρα του Θεού, σχολιάζει ο ο ιστορικός Γ. Μαργαρίτης. «εφόσον δεν ερχόταν ο τσάρος, στη θέση του μπορούσε να επέμβει ο Θεός… Στις κρίσιμες στιγμές της άνοιξης του 1821 όλα διανθίστηκαν με νέα ευρήματα – μερικά από την πλευρά του παγανισμού , αλλά και από την πλευρά της ορθόδοξης πίστης, η διαφορά είχε ελάχιστη σημασία. Το διάβασμα της σπάλας των προβάτων ή η μελέτη των φαινομένων του ουρανού έγινε τέχνη τέχνη την οποία ενστερνίστηκε ο κάθε στρατιωτικός αρχηγός, πρωτοστατούντος του Κολοκοτρώνη. Οι ιερείς έμαθαν να διαβάζουν τις γραφές με τρόπο ώστε να περιλαμβάνουν την απόφαση του Θεού για την ελευθερία της Ελλάδας…».
(Ο Τάκης Κατσιμάρδος είναι συγγραφέας)