Τα συνθήματα των μεταλλωρύχων αντηχούν στην κεντρική πλατεία της Τρουχίγιο, στη βόρεια ακτή του Περού. Πολλοί έχουν ταξιδέψει από την επαρχία Πατάς, στα βάθη των Άνδεων, όπου πρόσφατα συμμορία σφαγίασε 13 φύλακες σε χρυσωρυχείο.
«Στα βουνά έχει πολλή εγκληματικότητα», εξηγεί στον Economist ένας άνδρας με λευκό κράνος. Σε απάντηση στις δολοφονίες, η κυβέρνηση επέβαλε μονομερή απαγόρευση της εξόρυξης στην Πατάς για έναν μήνα. Όμως οι διαδηλωτές ζητούν να επιστρέψουν στη δουλειά. «Οι μεταλλωρύχοι της Πατάς δεν είναι εγκληματίες. Διεκδικούμε το δικαίωμα στην εργασία», γράφει το μπλουζάκι μιας γυναίκας.
Ως ο μεγαλύτερος παραγωγός χρυσού στη Λατινική Αμερική, το Περού έχει δεχθεί ισχυρό πλήγμα από το κύμα βίας που συνδέεται με την παράνομη εξόρυξη. Η εταιρεία Poderosa αναφέρει ότι 39 εργάτες έχουν σκοτωθεί στην Πατάς τα τελευταία τρία χρόνια.
Από τον Οκτώβριο έχουν βρεθεί εκεί δύο ομαδικοί τάφοι. Τον Ιανουάριο, βομβιστική επίθεση σημειώθηκε στο γραφείο του εισαγγελέα στην Τρουχίγιο.
Η έκρηξη της τιμής και η σκιά της κόκας
Το χάος σύμφωνα με τον Economist τροφοδοτείται από την ακατάπαυστη άνοδο της τιμής του χρυσού αλλά και από την υπερπροσφορά κόκας, βασικού συστατικού της κοκαΐνης. Αυτό που ουσιαστικά συμβαίνει είναι πως κάποιες συμμορίες θεωρούν πλέον πιο επικερδή δραστηριότητα την παράνομη εξόρυξη χρυσού από τη διακίνηση κοκαΐνης. Από το 2008, η χρηματοπιστωτική αναταραχή, οι γεωπολιτικές εντάσεις και η αυξημένη ζήτηση από τη μεσαία τάξη της Ασίας εκτόξευσαν την τιμή του χρυσού, η οποία αγγίζει ιστορικά υψηλά των 3.500 δολαρίων ανά ουγγιά.
Την ίδια ώρα, η καλλιέργεια κόκας σε Βολιβία, Κολομβία και Περού έχει διπλασιαστεί από το 2010. Καθώς η κερδοφορία της κοκαΐνης απειλείται, οι συμμορίες στρέφονται στην παράνομη αγορά χρυσού, με τις δύο δραστηριότητες να αλληλοσυμπληρώνονται. Στον Αμαζόνιο, τα φυτείες κόκας και τα παράνομα χρυσωρυχεία μοιράζονται υποδομές, όπως αεροδιαδρόμους.
Τα έσοδα από τα ναρκωτικά επενδύονται σε εξορυκτικά πρότζεκτ, των οποίων η παραγωγή μπορεί εύκολα να ξεπλυθεί και να εμφανιστεί ως νόμιμη.
Στην Κολομβία και το Περού, οι συμμορίες εκτιμάται ότι κερδίζουν πλέον περισσότερα από τον χρυσό παρά από την κοκαΐνη. Το Ινστιτούτο Οικονομικών του Περού υπολογίζει ότι η χώρα εξήγαγε πέρυσι παράνομο χρυσό αξίας 4,8 δισ. δολαρίων, που αντιστοιχεί στο 44% των συνολικών εξαγωγών χρυσού – έναντι μόλις 20% πριν από μια δεκαετία. Στη Βραζιλία, η κυβέρνηση εκτιμά ότι οι συμμορίες κέρδισαν πάνω από 3 δισ. δολάρια από την πώληση χρυσού το 2022, περισσότερο απ’ ό,τι από την κοκαΐνη.
Όταν οι εγκληματίες γίνονται εργολάβοι εξόρυξης
Η εμπλοκή των συμμοριών πυροδοτεί τη βία και ενισχύει αυταρχικά καθεστώτα. Ο Νικολάς Μαδούρο στη Βενεζουέλα αφήνει τον στρατό να συνεργάζεται με χρυσωρυχικές μαφίες, με αντάλλαγμα την πολιτική στήριξή τους.
Στο μεγαλύτερο χρυσωρυχείο της Κολομβίας, το Μπουριτικά, εξελίσσεται σύγκρουση μεταξύ της κινεζικής εταιρείας που το εκμεταλλεύεται και 2.000 μεταλλωρύχων που συνδέονται με τη συμμορία Gulf Clan – η οποία έκλεψε πέρυσι χρυσό αξίας 200 εκατ. δολαρίων. Από το 2019 έχουν σκοτωθεί εκεί 18 άτομα. Σε καταστολή στην επαρχία Μπολίβαρ, η ίδια συμμορία σκότωσε πάνω από 20 στρατιώτες και αστυνομικούς. Τον περασμένο μήνα, ένοπλοι σκότωσαν 11 στρατιώτες στον Ισημερινό σε επιχείρηση για το κλείσιμο παράνομου ορυχείου.
Στην Πατάς του Περού, συμμορίες κατέλαβαν στοές κατά την πανδημία, χρησιμοποιώντας παρακρατικούς ως φύλακες, εξηγεί ο Πάμπλο ντε λα Φλορ της Poderosa. Πλέον, μαφίες ελέγχουν πλήρως τα ορυχεία. Η στρατιωτική επιχείρηση που ξεκίνησε τον Φεβρουάριο 2024 απέτυχε να φέρει ειρήνη.
Καταστροφή χωρίς όπλα
Ακόμα και όταν η παράνομη εξόρυξη δεν συνοδεύεται από ανοιχτές συγκρούσεις, είναι καταστροφική. Οι εγκληματίες αποψιλώνουν τον Αμαζόνιο. Μέχρι το 2018 είχαν εκκαθαριστεί περίπου 1 εκατ. εκτάρια δάσους· έως τα τέλη του 2024 ο αριθμός είχε διπλασιαστεί.
Ο υδράργυρος που χρησιμοποιείται για την εξαγωγή χρυσού μολύνει ποτάμια. Ο πρόεδρος της Βραζιλίας Λούλα προσπαθεί να περιορίσει τους «garimpeiros», τους παράνομους χρυσωρύχους που άνθισαν επί Μπολσονάρου – πολλοί όμως μετακινούνται στη Βενεζουέλα, όπου οι συμφωνίες με τον στρατό είναι πιο εύκολες.
Η συγκάλυψη της παράνομης εξόρυξης από το καθεστώς Μαδούρο είναι προκλητική, αλλά και αλλού οι πολιτικοί κάνουν τα στραβά μάτια. Στη Βολιβία, η κυβερνητική στήριξη σε ψευδο-συνεταιρισμούς διευρύνει τη μαύρη αγορά. Οι ομάδες αυτές, παρότι νομικά αναγνωρισμένες, συχνά εξορύσσουν έξω από τις παραχωρήσεις τους και παραβιάζουν τη νομοθεσία.
Ο πρόεδρος Λουίς Άρσε έχει δείξει ελαστικότητα, και η κρίση στα συναλλαγματικά διαθέσιμα τον έχει φέρει πιο κοντά στους συνεταιρισμούς. Πέρυσι η κεντρική τράπεζα αγόρασε χρυσό 1,3 δισ. δολαρίων από αυτούς, ενώ η κρατική εταιρεία Epcoro κατηγορείται ότι ξεπλένει παράνομο χρυσό – κάτι που αρνείται.
Η αποτυχία της «ρύθμισης»
Το Περού προσφέρει ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα των δυσκολιών ρύθμισης. Το 2012 δημιούργησε το REINFO, μητρώο που επιτρέπει προσωρινά την ατιμωρησία των άνευ αδείας μεταλλωρύχων. Όμως, μόλις το 2,3% όσων εγγράφονται αποκτούν τελικά άδεια. Το πρόγραμμα προσφέρει μικρή στήριξη σε όσους θέλουν να νομιμοποιηθούν και καλύπτει συμμορίες που δεν έχουν τέτοια πρόθεση. Οι «parqueros» αγοράζουν ή κλέβουν έγγραφα εγγεγραμμένων για να ξεπλύνουν την παραγωγή τους. «Είναι αποτυχία», λέει ο Γκονζάλο Ντελγκάδο από το Πανεπιστήμιο Pacific στο Περού.
Το REINFO ήταν προσωρινό και λήγει στις 30 Ιουνίου, αλλά πιθανόν να παραταθεί – όπως έγινε και παλιότερα, μετά από διαδηλώσεις στη Λίμα. Ένας ηγέτης των κινητοποιήσεων ερευνάται για σχέσεις με την παράνομη εξόρυξη. Στο Κοινοβούλιο, συμμορίες έχουν συμμάχους, καθιστώντας δύσκολη την προώθηση μεταρρυθμίσεων και αναγκάζοντας την κυβέρνηση να καταφεύγει σε μέτρα ανάγκης. Η αποστολή στρατού στην Πατάς, λέει ο Ντελγκάδο, «είναι ένδειξη αδυναμίας».
Το αίμα πίσω από τον χρυσό
Ο πρώην υπουργός Οικονομικών Λουίς Μιγκέλ Καστίγια προειδοποιεί: «Βλέπω πολλές ομοιότητες με τη δεκαετία του ’80, όταν ένοπλες ομάδες ήλεγχαν μεγάλες περιοχές της χώρας».
Σε όλη τη Λατινική Αμερική, η καταπολέμηση της παράνομης εξόρυξης απαιτεί νέο μοντέλο. Η ανακατεύθυνση των κρατικών προϋπολογισμών είναι αναγκαία: το Περού διαθέτει φέτος 73 εκατ. δολάρια για την καταπολέμηση του ναρκεμπορίου, αλλά μόλις 17,5 εκατ. για την παράνομη εξόρυξη. Όμως οι επιχειρήσεις καταστολής από μόνες τους δεν αρκούν. Χωρίς ορθή ρύθμιση, οι συμμορίες θα συνεχίσουν να μετακινούνται από επαρχία σε επαρχία. Και όσο ο κόσμος διψά για χρυσό, η Λατινική Αμερική θα αιμορραγεί.