Μετά από σαράντα οχτώ χρόνια η μεταπολίτευση του 1974 δεν προβάλλει μόνο ως μια τυπική επέτειος. Αλλά και ως διαρκής υπόμνηση για τις τρέχουσες κοινωνικο-πολιτικές ανάγκες. Πρόκειται για διαχρονικό φαινόμενο , που δεν περιορίζεται, βεβαίως, στη συγκεκριμένη επέτειο.
Η πολιτική αλλαγή του 1974 κρίνεται και με την παροντική ανταπόκριση στις προσδοκίες των πολιτών. Το μέγεθος της διάστασης , μεταξύ των λαϊκών προσδοκιών και των ανεκπλήρωτων αναγκών δίνει και το μέτρο ποιότητας της δημοκρατίας. Διότι κανένα κράτος και καμιά δημοκρατία δεν υπάρχουν απλώς για να λειτουργούν. Υπάρχουν για να εξασφαλίζουν το ζην και το ευ ζην των λαών τους.
Με την έννοια αυτή ,σε κάθε επέτειό της ,αιωρείται μια «μεταπολιτευτική μελαγχολία», όπως εύστοχα έχει ονομαστεί. Για όσα θα ήταν αυτονόητες κατακτήσεις και έχουν απολεσθεί ή βρίσκονται σε κρίση. Λόγου χάρη η αξιοπιστία του πολιτικού συστήματος, οι στρεβλώσεις, οι παθογένειες, οι ελλείψεις του κοινοβουλευτικού μας συστήματος και οι εκπτώσεις σε δημοκρατικά δικαιώματα.
Δεν αρκεί ,πια ,σήμερα να επαναλαμβάνεται μονότονα ότι από την κατάρρευση της δικτατορίας στις 23 Ιουλίου 1974 η Γ΄ Ελληνική Δημοκρατία αποδεικνύεται το πιο σταθερό κοινοβουλευτικό πολίτευμα, που γνώρισε η χώρα μας. Η δημοκρατία δεν είναι κεκτημένο άπαξ και …πάει τελείωσε. Τουλάχιστον, αν ο όρος μεταπολίτευση χρησιμοποιηθεί ως μια πολιτική και κοινωνική συνθήκη μακράς μετάβασης. Πέραν των εκλογών και του δημοψηφίσματος στα τέλη του 1974.
Η μεταπολίτευση , ως κατάρρευση της χούντας του 1967 και ως μετάβαση σ΄ ένα νέο κοινοβουλευτικό καθεστώς, ανέτειλε τα ξημερώματα της 24ης Ιουλίου 1974. Νέο ως προς τις ουσιώδεις διαφορές του με την καχεκτική μετεμφυλιακή δημοκρατία.
Η αντίστροφη μέτρηση για την κατάρρευση της στρατιωτικής δικτατορίας αρχίζει με το πραξικόπημα στην Κύπρο στις 15 Ιουλίου. Πέντε μέρες αργότερα, με την εισβολή των τουρκικών στρατευμάτων στο νησί, τίποτα δεν την απέτρεπε.
Ο πρώτος βασικός λόγος είναι η ανικανότητα της στρατιωτικής ηγεσίας ν΄ ανταποκριθεί στον μοναδικό ρόλο της: την προάσπιση του εθνικού χώρου. Το στρατιωτικό καθεστώς αποδείχτηκε παντελώς ανίκανο ακριβώς εκεί όπου εξ ορισμού θα μπορούσε , ίσως, να βρει κάποια ερείσματα ώστε ν΄ απολογηθεί για την ύπαρξή του.
Ο δεύτερος καθοριστικός παράγοντας είναι η πλήρης αδυναμία της χούντας να καταπνίγει τ΄ αντιδικτατορικά αισθήματα της συντριπτικής πλειονότητας του λαού. Η γενική επιστράτευση άλλαξε ριζικά το τοπίο. Με ένα μέρος των λαϊκών δυνάμεων οπλισμένο στους στρατώνες, χάθηκε ο έλεγχος για επιβολή «τάξεως και ασφαλείας». Ο παραδοσιακός φόβος της χούντας από τον «εχθρό λαό», έπαιρνε εφιαλτικές διαστάσεις. Από τη στιγμή εκείνη η πολιτική αλλαγή στη χώρα είναι ζήτημα ωρών.
Έτσι, ξεκινά η διαδικασία για αναζήτηση διεξόδου , που θα επέτρεπε στη στρατιωτική ηγεσία , τις συντηρητικές δυνάμεις, την άρχουσα τάξη και την αμερικανοκρατία για μια μεταβολή «από τα πάνω». Μια συνέχεια , σε άλλες συνθήκες και άλλες μορφές. Να εξουδετερωθεί μια ριζική τομή στο υπάρχον σύστημα εξουσίας ή μια αλλαγή «από τα κάτω».
Η χουντική στρατιωτική ηγεσία «αυτονομείται» από τον «αόρατο δικτάτορα» Ιωαννίδη. Όλες οι μαρτυρίες και τα γεγονότα συγκλίνουν ότι από τις 20-21 Ιουλίου άρχισε να κινείται για την πολιτικοποίηση του καθεστώτος. Σε συνεννόηση με τον «εμφανή δικτάτορα-πρόεδρο» Γκιζίκη και σ΄ επαφή με Αμερικανούς. Μια μέρα μετά προαναγγέλλεται από την Ουάσιγκτον ότι στην Ελλάδα «πραγματοποιείται πολιτική μεταβολή» (δήλωση Κίσινγκερ το βράδυ της 22ας Ιουλίου).
Οργιάζουν τότε οι φήμες περί επικείμενης ανατροπής του στρατιωτικού καθεστώτος. Ξένοι ραδιοσταθμοί μετέδιδαν διακήρυξη-τελεσίγραφο 250 αξιωματικών. Μ’ αυτή ζητείται ο σχηματισμός κυβέρνησης υπό τον Κωνσταντίνο Καραμανλή.
Στο ερώτημα γιατί επιλέγεται ο αυτοεξόριστος στο Παρίσι αρχηγός της Δεξιάς κι όχι άλλος πολιτικός, μ΄ ενεργή αντιδικτατορική δράση, η απάντηση είναι σύνθετη. Μια πρώτη, απλή και πειστική, η οποία συνήθως στις σχετικές διηγήσεις-αναλύσεις παρακάμπτεται, είναι επειδή και ο ίδιος το επιδίωξε. Αυτοβούλως ή σ΄ επαφή με άλλα κέντρα και πρόσωπα.
Μια μέρα μετά το πραξικόπημα στην Κύπρο και την ανατροπή του Μακαρίου είχε σπεύσει ο ίδιος ν΄ απευθυνθεί στις ένοπλες δυνάμεις (κι όχι στο λαό) δηλώνοντας: «Δια την προσπάθειαν αποκαταστάσεως της ομαλότητος και της εθνικής συμφιλιώσεως τίθεμαι εις την διάθεσιν της χώρας».
Το ερώτημα, όμως, «μετά τη δικτατορία τι;» εξακολουθούσε να παραμένει αναπάντητο μέσα στο γενικευμένο χάος.
Από τη χούντα, συνολικά και τις διάφορες ομάδες στους κόλπους της, εξετάζονται διάφορες λύσεις. Το ζητούμενο , σε ηγετικό επίπεδο χουντικών, είναι η μετάβαση σε κάποια μορφή ελεγχόμενης διακυβέρνησης, χωρίς ουσιαστική αμφισβήτηση της πρωτοκαθεδρίας του στρατιωτικού μηχανισμού και των δομών εξουσίας. Βεβαίως, σε κάθε περίπτωση η ασυλία τους στο μέλλον.
Το ανυπέρβλητο εμπόδιο είναι η παρουσία ,πια , του λαϊκού παράγοντα. Με την εμφάνισή του στο προσκήνιο – έστω και έμμεση αρχικώς- μπορούσαν να δρομολογηθούν απρόβλεπτες και ανεξέλεγκτες καταστάσεις , όπως πολλοί πρωταγωνιστές των ημερών ομολογούσαν τότε και αργότερα.
Μονόδρομος προβάλλει η πολιτικοποίηση του δικτατορικού καθεστώτος. Ακόμη και ο Ιωαννίδης είχε συμφωνήσει, με όρους που ακυρώθηκαν στην πορεία. Αλλά το πώς και με ποιους παραμένει άδηλο και σε σχέδια επί χάρτου.
Η πρώτη μεταπολιτευτική κυβέρνηση κυοφορείται στην στρατιωτικο-πολιτική σύσκεψη της 23ης Ιουλίου. Ηταν 2.00 μ.μ., όταν στα παλαιά ανάκτορα άρχισαν να συσκέπτονται πολιτικοί με τους χουντικούς στρατιωτικούς.
Σ΄ αυτή , όπως προκύπτει από διάφορες μαρτυρίες (επισήμως πρακτικά δεν κρατήθηκαν) αποκλείστηκε από τους περισσότερους πολιτικούς ο σχηματισμός πολιτικο-στρατιωτικής κυβέρνησης. Επιβλήθηκε από τις αντιδικτατορικές προσωπικότητες ,που συμμετείχαν, ο σχηματισμός μιας αμιγώς πολιτικής κυβέρνησης, υπό τον Π. Κανελλόπουλο , σε συνεργασία με τον Γ. Μαύρο. Τους δυο πολιτικούς με ενεργή αντιδικτατορική στάση.
Σε συνέχεια , όμως, αφού μεσολάβησε ολιγόωρο διάλειμμα ,για να καταρτιστεί ο κατάλογος των υπουργών, στο παρασκήνιο, οι στρατιωτικοί και ο Ε. Αβέρωφ αποφάσισαν να υιοθετήσουν τη λύση Καραμανλή. Τον «από μηχανής θεό», όπως ειπώθηκε κατοπινά. Όλοι οι άλλοι την αποδέχτηκαν, με τον ένα ή άλλο τρόπο .
Ο πρώην αρχηγός της προδικτατορικής Δεξιάς και κατοπινός γενάρχης της ΝΔ πρόβαλε ως το πρόσωπο, που ενσάρκωσε τον συμβιβασμό όλων των κέντρων δύναμης και εξουσίας, που είχαν καθοριστικό λόγο στην πολιτική αλλαγή της 24ης Ιουλίου. Πράγμα, που επιβεβαιώθηκε στην πορεία . Με χαρακτηριστικό αρχικώς δείγμα τον αποκλεισμό από την αποκαλούμενη κυβέρνηση «εθνικής ενότητας» των δυνάμεων της Αριστεράς. Φυσικά, ο τρόπος μετάβασης και η λύση ,που δόθηκε , σφράγισε τις κατοπινές εξελίξεις.
Μετά την πολιτική αλλαγή αρκετοί διεκδίκησαν την πατρότητα για την πρόσκληση Καραμανλή. Η άποψη , που επικράτησε ήταν ότι ανήκε στον «γεφυροποιό» Αβέρωφ. Αν και η ουσία δεν είναι ποιος πρώτος έριξε στο τραπέζι τ΄ όνομα του Καραμανλή.
Μεταπολίτευση, λοιπόν, αποκατάσταση της δημοκρατίας, επάνοδος στον κοινοβουλευτισμό, πολιτική αλλαγή , «αλλαγή φρουράς» ή κάτι άλλο ανέτειλε στις 24 Ιουλίου 1974; Ποιος είναι ο πιο κατάλληλος και ακριβής όρος για την ιστορία;
Μια απάντηση είναι ότι εξαρτάται από τα ιδεολογικά προκείμενα και τα συμφραζόμενα.
Για τον πρώτο χαρακτηρισμό υπάρχει γενική συμφωνία σε πολιτειακό επίπεδο. Ουδείς αμφισβητεί, ανεξαρτήτως πως κρίνει τη μεταβολή, ότι πρόκειται για αλλαγή: από τη δικτατορία στον κοινοβουλευτισμό, τη λειτουργία όλων των κομμάτων, τις εκλογές , το δημοψήφισμα και όλα τα σχετικά . Έστω , σε πρώτη φάση, ακόμη και με χουντικό Πρόεδρο. Οι συγχύσεις επέρχονται , όταν συνολικά το «μακρύ παρελθόν» από τότε ,μέχρι κάποιο χρονικό σταθμό σε συνέχεια, προσδιορίζεται ως «μεταπολίτευση».
Η υιοθέτηση ενός ή άλλου όρου για να χαρακτηριστεί η αλλαγή του καθεστώτος είτε η χρήση της «μεταπολίτευσης», με τη μη πολιτειακή σημασία , δεν είναι «αθώα» και χωρίς συνέπειες. Όπως για παράδειγμα όταν ταυτίζεται ή προσωποποιείται στον Κωνσταντίνο Καραμανλή.
Αυτό ήταν , βεβαίως, ένα διαχρονικό πρόβλημα στη μεταδικτατορική εποχή. Άλλωστε το «τέλος της μεταπολίτευσης» παλαιότερα έχει επιχειρηθεί να σηματοδοτηθεί από διάφορα σημαντικά πολιτικά γεγονότα. Είτε εγχώρια είτε στην πορεία ένταξης στην «ευρωπαϊκή οικογένεια» . Από τις εκλογές του 1974 , ως και τον Α. Σαμαρά το 2014 , που ανακήρυξε τη «νέα μεταπολίτευση!
Εννοείται πως μερικοί , τουλάχιστον, από τους σταθμούς αυτούς που χρησιμοποιήθηκαν για συγκυριακές πολιτικές και κομματικές ανάγκες, δεν προκύπτουν από την αντιμετώπιση της μεταπολίτευσης ως ιστορικό γεγονός.
Αυτά τα τελευταία, όμως, αποτελούν ένα άλλο μεγάλο κεφάλαιο.
